Nga Flutura AÇKA
Për Robert Elsien në 1-vjetorin e largimit nga jeta, për tim Bir dhe muajt e mungesës së tij
Është 29 qershori i vitit 2012 kur është shkrepur rastësisht kjo foto nga fotografja e njohur norvegjeze Anne Christine Eek, një nga mikeshat më të mira të shqiptareve. Në Muzeun e Fotografisë në Rotterdam po promovohet botimi i parë në gjuhën holandeze të “Pasioni për Thethin”, një festë e bukur për Shqipërinë, dhe veçmas për perlën e saj, Thethin, të cilit admiratorja dhe rrëfyesja e talentuar, Gerda Mulder dhe fotografi Herman Zondeland, i kanë blatuar dashurinë e tyre.
Pas festës, bashkë me Robertin, Arturin dhe tim bir, u zhytëm me vështirësi në makinën e vogël të ambasadës së Kosovës për të shkruar në shtëpinë e Gerdës, ku ne miqtë e ngushtë të saj do të vashdonin ende festën. Atëherë, himni i futbollit shqiptar i publikuar ato kohë, ishte shumë në mode, ndaj edhe ne ia ngritëm zërin tranzistorit deri në fund, dhe madje me thirrje zëlarta përsëritnim vargut “kuq-e-zi”, duke e detyruar madje edhe shoferin holandez të na shoqëronte. Por, për shkak të shqiptimit jo të drejtë që i bëri fjalës “kuq”, mes asaj potereje që bëmë nëpër rrugët dredhane të Rotterdamit, e detyruam të ziun holandez ta përsëriste dhe ta shqiptonte siç duhej fjalën.
Nga ndenjësja e prapme dëgjoja gurgullimën e të qeshurës së tim biri dhe lumturinë e tij të pafundme për këtë “aventurë” shqiptare që po bënim, që ai i njihte mirë, atë kohë kishte vetëm një vit që ishte shpërngulur për të jetuar në Holandë. Kur mbërritëm dhe nisëm të zbrisnim nga ai kafaz i ngushtë, që ishte troshitur rrugëve të Rotterdamit nga hovi ynë, Robert Elsie tha duke qeshur “vetëm ju shqiptarët bëni kaq zhurmë!”.
Nga ajo kohë, ky libër I mrekullueshëm, nën kujdesin edhe të Robert Elsies, u zgjerua me rrëfenja të tjera të udhëtarëve të shumtë që kishin rrahur herët shkrepat e Thethit, dhe të tjerë rrugëtarë të mëvonshëm që e kishin admiruar dhe shkruar për të, u botua edhe anglisht, dhe sot po prezantohet i botuar në shqip në Bibliotekën “Marin Barleti” të qytetit të Shkodrës, në prani të autorëve të tij Gerda Mulder dhe Herman Zonderland, të cilët kanë ardhur enkas nga Holanda dhe në kujtim të 1-vjetorit të largimit nga kjo jetë të albanologut të shquar, Robert Elsie.
Por ajo festë nuk ishte hera e parë që im Bir dëgjonte për Ththin. Një vit më parë, në verën e vitit 2011 ne ndenjëm me Jerin dhe një grup miqsh holandezë e norvegjezë disa ditë në Theth. Ai ishte më i riu i grupit dhe ajo hera e parë dhe e fundit e udhëtimit të tij në Thethe. Ngaqë grupi nuk mund të strehohej i gjithi në një bujtinë, ne ecnim natën nëpër lëndina nga familja Koçeku për të fjetur te familja Polia, që në atë kohë ishte një shtëpizë e vogël druri, bukuria e së cilës do të përzhitej shpejt nga një zjarr i beftë.
Një natë të thellë, duke ecur nëpër lëndinën bri shtëpisë së familjes Shpella – që sot një nga bujtinat më të mrekullueshme në Theth – ajri i së cilës regëtinte nga qindra xixëllonja, tek shihte qiellin me regëtima të përngjashme me të lëndinës, ashtu tek e mbaja përdore duke ecur nëpër barin e rritur lirshëm, im Bir më pyeti se pse qielli aty ishte ndryshe nga qielli i Tiranës, pse kishte aq shumë yje? Sepse këtu qielli është i lirë, i thashë, është i gjithi i yti, nuk e kanë zënë pallatet dhe yjet ndriçojnë njëlloj siç kanë ndiçuar kur është krijuar bota, miliona vjet më parë.
Qielli i Tiranës është i trembur dhe ka frikë t’i shfaqë yjet se nuk ke se si t’i shohësh, Bir!”. Dhe që t’i shihnim yjet e qiellit “të patrembur” të Thethit, ne u shtrimë në bar, ai vuri kokën në supin tim, siç bënte përherë, unë e rrethova me krahë dhe kemi ndenjur ashtu ndoshta për minta të tëra. Gjatëherë.
Qielli ishte i pafund, me një blu të thellë të mahnitshme, yjet ishin gati të papërshkruar, prej ndriçimit të tyre mund ta shihje mes pyjesh në shpat edhe hijet e Fushës së Dënellit.
Nga qetësia dhe frymëmarrja e thellë, zhurma e ujit të rrëmbyer të lumtit të Shalës, ngjante si melodia më e bukur që mund ta shoqëronte këtë etyd të natyrës. Im Bir nuk foli për minuta të tëra, shí tani do të doja të dija se ç’mund të ketë menduar ato çaste, por çfarëdo që të ketë menduar, ajo natë është nga gjërat më të bukura që më ka mbetur në mendje, kur qielli, toka, ajri dhe shpirti unë, u bë një, dhe ne e ndiem pjesë e një mrekullie që do të mbesë ashtu e bekuar nga Zoti përjetë. Ajo lëndinë është një nga gjërat më të shenjta dhe më me shenjë të jetës sime, dhe mbase edhe një arsye pse unë shkoj aq shpesh në Theth dhe e dua aq shumë atë vend.
Të nesërmen, ngaqë ne të rriturit do të kalonin qafën e Valbonës, e nisa tim Bir me mikrobusin e linjës së Thethit për në Shkodër, duke ia lënë në kujdes shoferit, Fatmir Ftonit, sot një nga miqtë e mi më të mirë të atyre viseve, me të cilin udhëtoj në të gjitha herët për në Theth. Tek e përcillja te fusha e bukur pranë kishës së Thethit, u afrua edhe një grua e veshur me të zeza, e vetmja zonjë që hipi në mikrobus.
E veshur me të zeza, File Shkafa po shkonte për mort diku në Shkodër dhe shamia e saj e tejdukshme, ku kishte ngjeshur flokët e saj të dendur, më mbeti gjatë në mendje me atë të zezë të pikur të saj. Ajo më premtoi se do të kujdesej për tim bir dhe të mos kisha asnjë merak, shqetësim që më kaloi sapo ata më telefonuan se kishin mbërritur në Shkodër. Duke ndjekur bisedën në mikrobusin e vogël, bisedë e ngarkuar me ngjarje të çuditshme që duket se u ndodhin vetëm shqiparëve, im Bir u frymëzua dhe shkroi një rrëfim të shkurtër, të cilin e kam edhe sot e kësaj dite, në anglishten e tij të asaj kohe, si një nga kujtimet më të bukura të dashurisë dhe lidhjes së tij me Shqipërinë.
Nga ajo kohë kanë kaluar vite, tashmë atje në Theth prehet Robert Elsie, por edhe një pjesë e shpirtit, kujtesës dhe dashursë sime ndaj tim Biri. Kur mbërrita herën e fundit në Theth, një natë më parë stuhia dhe rrufeja, kishte shuar një nga pemët e lashta në fushën e kishës. Të nesërmen qielli ishte i larë dhe unë vizitova varrin e Robert Elsies dhe vendosa të rri në Bujtinën Shpella, nga dritarka e së cilës shihja lëndinën “tonë”. E vetme, mora rrugën malore për në Ujëvarën e Grunasit dhe shtegun e fundshpateve që të çon në Ndërlysë, kapërceva një urë të sajuar me shkopinj nga alpinistët e shpeshtë të kësaj vere dhe mora zallin për në shtigjet e paharta të fshatit, dhe nën miqësinë e Kol Gjonit, një miku të ri e bujar që ndesha rrugës, shkuam bashkë nëpër shtigjet deri te Vaskat – që duken si t’i ketë skulpturuar Gaudi – uji i të cilave kishte shterur për shkak të thatësirave të gjata të kësaj vere.
Te baret në shtratin e përrroit, të cilin në vizitën time të fundqershorit të këtj viti e kisha gjetur plot ujë të kristaltë, ndala për raki dhe kafe, siç bëj përherë. Por tingulli i një çiftelie dhe zëri i një rapsodi, e ndërpreu përhumbjen time në peizazhin me të mrekullueshëm në botë, e rrethuar nga mrekullia nën Bigën e Gimajve, Majës së Zorzit, Grykës së Strugashit, dhe padyshim Majës që nuk mund të kishte ato çaste veç emrin e Zezë. Rapsodi Ndoc Bjeshka, vaji i së cilit e ndërpreu përhumbjen time ka humbur të birin para pesëmbëshjetë vitesh në gomonen e mbytur në Otranto në janar të vitit 2004 dhe nuk e ka gjetur kurrë trupin e tij, ndaj ka 15 vite që këndon këngët e tij të vajit, të cilat lugina po i përcilte ato çaste me një eko të çuditshme.
Atë ditë sapo kishte mbaruar të pastruarit e varreve të fshatit, ku beson se prehet edhe biri, ose ku beson se do të ketë vend edhe për të birin, një ditë kur do ta gjejë, edhe pse është i bindur se nuk do ta gjejë kurrë.
Më ftoi për kafe dhe raki, dhe unë nuk e refuzova, këndoi një këngë rapsodësh më bijtë tanë që nuk i kemi më e për të cilët na ka marrë shumë malli, dhe qau mbase sikurse unë, duke i fshehur sytë e njomur pas syzeve të errëta, ku ruan thuaseverbërinë e tij, që siç thotë, e lejon vetëm të na shohë si hije, por jo si silueta të plota e me ngjyra. Për atë nuk ka më ngjyra. Në fund e përqafova dhe mora rrugën e kthimit për në Theth, në këmbë, e qetë se me mua ishte Ora e Thethit, Ora tim Biri, Ora e djalit të rapsodit dhe çdo Orë e bekuar të mbrojë dhe kujtojë shpirtërat e dashur.
Në mbrëmje atë natë mbërritën familjarët e ngushtë të Robert Elsies për ceremoninë e kujtimit të nesërmen në varrezat e fshatit, ku tani, nën peshën e një guri të alpeve tona, Robert Elsie prehet në atdheun ku nuk u lind, por i dha zë në të gjithë botën me dhjetëra vepra të botuara për Shqipërinë. Të nesërmen, nën shiun e imët e të vazhdueshëm, nën thëllimën që sillnin mjegullat që po zbrisnin ngadalë nga majat e maleve, bri pemës së lashtë që ende lëngonte e thyer aty afër, ne u përshëndetëm me mikun tonër të vjetër dhe e kujtuam pa bujë, siç ai qe, dhe siç ai punoi, mes të tjerash, edhe për këtë perlë siç është Thethi, dheu bujar i të cilit tani ështe shtëpia e tij e përjetshme, siç është edhe shtëpia e përjetshme e kujtimeve të mia të shenjta.
Theth, 2 tetor 2018
Fotoja nga Ann Christine Eek, fotografja e njohur norvegjeze, mikja e madhe të shqiptarëve, e cila sot mbush 70 vjet. Jetë të gjatë Ann!
