“Il Foglio”
Universiteti Amerikan në Irak, i lindur sipas modelit të atij të Kajros dhe Bejrutit, ngrihet afër një varri masiv që mbante eshtrat e 500 kurdëve të vrarë nga kriminelët e Saddam Hussein. U vendos që në Sulaimaniya do të duhej të ngrihej një prej fryteve më të bukura të “Irakut amerikan”, siç e quajti zëvendëskryeministri i atëhershëm, Barham Salih. I burgosur nga policia sekrete e Saddam, Salih deklaroi se universiteti ishte quajtur “amerikan” pikërisht në shenjë “mirënjohjeje pse na kanë çliruar”. Në ceremoninë e inaugurimit morën pjesë ambasadori amerikan, Ryan Crocker dhe ish-kryeministri iraken, Iyyad Allawi. “Duam që të studiojnë John Locke e James Madison dhe të kuptojnë se demokracia nuk është dominim i shumicës, por edhe e drejtë e pakicave”, tha Azzam Alwash, ndër themeluesit e universitetit. Në bordin akademik uleshin arabisti Fouad Ajami dhe drejtori i Iraq Memory Foundation, ish-disidenti Kanan Makiya. Profesori Joshua Mitchell, në atë kohë shkencëtar politik në Georgetown University, vendosi që të japë kontributin e tij në këtë universitet, duke pranuar postin e nderuar të rektorit. Çfarë kishte më mirë për të eksportuar kulturën amerikane se krijimi i një universiteti amerikan në një vend si Iraku? Por dy vite më pas Mitchell do të shkruante një prej artikujve më pesimistë lidhur me statusin e kulturës perëndimore.
I botuar nga revista “American Interest”, artikulli kishte titullin “The Great Exhaustion”, “Lodhja e madhe”. “Perëndimi ka hyrë në epokën e lodhjes”, thotë për “Il Foglio” Joshua Mitchell, autor librash të tillë si “The Fragility of Freedom” dhe i studimeve të rëndësishme lidhur me Tocqueville. “Nuk është fat që Perëndimi të qëndrojë në këtë fazë, anipse për momentin nuk duket se i kemi resurset për t’i shpëtuar. Natyrisht, me resurse nënkuptoj idetë e qarta lidhur me atë se kush jemi dhe se për çfarë ia vlen barra qiranë të luftojmë. Shqetësimi im është që parakushti për këto ide të jetë një lloj karakteri kundër, të cilit i luftohet dekadenca militante. Kur trupat tanë janë të ngopur, dëshirat më të thella të shpirtit rrallë lëvizin. Në qoftë se nuk e bëjnë, karakteri nuk ka gjasa që të jetë fisnik, i rreptë, nderues. Përkundrazi, do të jetë i çmendur, makut dhe i pakapshëm. Qartazi, idetë lidhur me atë se kush jemi dhe se për çfarë ia vlen barra qiranë të luftojmë nuk dalin nga një karakter i tillë”.
Cilat janë burimet e kësaj lodhjeje? Rënia e religjionit? Kriza e liberalizmit? “Si kemi arritur në këtë pikë?” Shumë autorë e kishin parashikuar, Tocqueville dhe Nietzsche ndër të tjerët. Unë identifikoj këta të dy për të demonstruar se mendjemadhësia lidhur me të ardhmen nuk është kufizuar në një kandisje politike. Ndërsa nuk e ndjek Nietzsche deri në konkluzionet e tij, mendoj se nganjëherë e ka parë mirë problemin: njeriu europian, njeriu perëndimor, e do moralin kristian, por pa kristianizmin. Për pasojë, ai do barazi, të drejta, demokraci dhe njohje, por jo religjionin që i ka krijuar ato. Veç kësaj, vazhdon të mbajë në jetë ndjenjën e fajit. Por pa kuadrin kristian, nuk ka hapësirë për pendesë, pendim dhe falje. Politika e identitetit në Amerikë dhe kufijtë e hapur në Europë janë të pamendueshëm pa hijen e një faji të ngjitur njeriut perëndimor. Në literaturën e Nietzsche, epoka e lodhjes është shkaktuar nga paaftësia për të hequr dorë nga religjioni kristian dhe morali kristian. Analiza e Tocqueville është e ndryshme nga ajo e Nietzsche, por jo më pak e fuqishme. Në literaturën e tij, përqendrimi gradual i pushtetit politik në duart e elitave i degradon qytetarët, i bën të paaftë ta përdorin mirë lirinë e tyre politike dhe provokon një fund të historisë të dëshpëruar, por më të sjellshëm. Sipas meje, Tocqueville është veçanërisht i drejtpërdrejtë në këtë moment, në vijim të Brexit dhe të zgjedhjes së Donald Trump. Elitat globale mendojnë se këto janë flluska populiste që shpejt do të ezaurohen. Tocqueville do t’u kishte thënë se gabohen: jeta njerëzore nuk mund të ecë përpara në botë si një formë vetëkënaqësie kozmopolite. Njeriu ka nevojë për një shtëpi; shteti – por më shumë se ai, komuniteti global – është ajo që i ofron. Globalizmi është basti që njeriu është një krijesë pa shtëpi. Krijesat pa shtëpi janë krijesa të lodhura. Rrënjët intelektuale të këtij sulmi ndaj mendimit liberal zbresin tek Rousseau më 1750, tek Karl Marx më 1840, tek Nietzsche më 1880, tek Freud në vitet njëzet, tek Heidegger në vitet tridhjetë, në Shkollën e Frankfurtit në vitet pesëdhjetë dhe në pjesën tjetër të shekullit XX në derivatet pasmoderne të mendimit të tyre”.
Cilat janë pasojat e kësaj lodhjeje? Ka tregues të shumtë të epokës së lodhjes rreth nesh. Praktikisht, epoka e lodhjes është një bast metafizik lidhur me të ardhmen. Ja pse “ndryshimi klimaterik” është një çështje kaq interesante. Po, natyrisht që duhet të jemi administratorë të Tokës, por ajo që na intereson tek “ndryshimi klimaterik” është hipoteza e nënkuptuar se duhet të ndalemi këtu, në gjendjen e tashme të gjërave dhe të mos shkojmë më tej. Tocqueville ka shkruar tek “Demokracia në Amerikë” se në epokën demokratike horizonti tokësor i njeriut do të shembej dhe se do të jetohej vetëm në momentin e tashëm. Kishte të drejtë. “Ndryshimi klimaterik” është një lloj “prezentizmi”. Njëjtë është edhe dëshira nga ana e “Davos Man” për të koordinuar të gjithë ekonominë globale, në pikëpamje “mbështetshmërie”. Një e ardhme që nuk mund të kontrollohet dhe menaxhohet është thjesht shumë për t’u duruar. Epoka e lodhjes është epoka e “prezentizmit”.
Ekzistojnë shumë manifestime specifike të këtij “prezentizmi” që tërheqin vëmendjen tonë. “Në radhë të parë, ulen koeficentët e lindshmërisë. Kur jetojmë vetëm në të tashmen, një e ardhme me fëmijët bëhet më pak e mendueshme, pasi është e panjohur dhe jo e menaxhueshme. Gjatë epokës së lodhjes, njeriu nuk shikohet si një zinxhir në një cikël të gjatë gjeneratash. Mendon veten si për gjeneratën e fundit. Në radhë të dytë, pasi mendon vetëm për vete, i jep vetes të drejta gjithnjë e më të mëdha, në mënyrë që të gjitha aspektet e vetvetes që shfaqen në një moment të caktuar duhet të autorizohen me ligj. Këto janë vetëm dy shembuj, por ndihmojnë që të ndriçohet baza nga ku mund të kuptohen zhvillimet e vërteta dhe përreth nesh”.
Cilët janë burimet kulturore e kësaj lodhjeje? Do të isha i tunduar të thoja se pasmodernizmi është shkaku i epokës së lodhjes, por është vetëm një simptomë. Pasmodernizmi është shumë gjëra, por në mbretërinë e ideve është një sulm ndaj idesë së “pranive reale”. Për pasmodernin nuk ekziston asnjë autor, asnjë tekst, asnjë qendër. Ky është një manifestim natyral i epokës së lodhjes, një epokë ecuria e së cilës mund të arrihet vetëm nëse asgjë nuk është vërtet e mundshme. Dhe asgjë nuk është vërtet reale. Këtu mendoj se edukimi i të rinjve i gjeneratave të fundit është iluminuese. Sidomos në Amerikë janë ushqyer me “mendimin kritik” si me qumështin e nënës. Por ajo që ndoshta ka filluar si një përgatitje e shëndetshme, tani është bërë erëqelbur. Sot “mendimi kritik” është një pretekst për të refuzuar pjesën më të madhe të autorëve kanonikë të traditës perëndimore, pasi qenë të bardhë, mashkullorë, heteroseksualë, kristianë apo kategori të tjera të denja për përqeshje. Në këtë mënyrë, për t’u kthyer në atë që e kam quajtur “prezentizëm”, jemi ftuar që të nxjerrim jashtë ligjit të gjitha idetë që kanë ardhur përpara nesh, ide pa të cilat Europa nuk do të ishte Europë dhe për mua nga kjo anë e Atlantikut, Amerika nuk do të ishte Amerika. Të rinjtë tanë thjesht kanë nevojë të proklamojnë se nuk i detyrohen asgjë së kaluarës, se nuk ka asgjë të denjë për adhurim që duhet ta çojnë përpara dhe t’ia përcjellin gjeneratës së ardhshme. Asnjë qytetërim nuk mund ta durojë për një kohë të gjatë që të jetë i dashuruar pas kësaj fantazie”.
Në librin tuaj, ju flisni për gaxhetet si për viçin e artë. Dispozitivi që mishëron epokën e lodhjes është gaxheti, me të cilin këtu nënkuptojmë smartfonët dhe tabletet, nëpërmjet të cilëve jemi të lidhur me të gjithë botën dhe për këtë, jemi më vetmitarë e më të izoluar se kurrë në historinë njerëzore. Ky konfigurim i lidhjes globale dhe i izolimit radikal pasqyron dhe forcon dispozicionet sociale në epokën e lodhjes. Tek “Demokracia në Amerikë”, Tocqueville ka shkruar se, për të jetuar mirë, duhet të vihemi ballë për ballë me fqinjin, familjen dhe komunitetin tonë. Janë asociimet e ndërmjetme midis izolimit vetmitar dhe opinionit publik, e dyta e të cilave është kudo dhe asgjëkundi. Ajo që Tocqueville ka kuptuar, përpara bashkëkohësve të vet, është se ndërsa tranzicioni drejt kushteve sociale demokratike është gjithmonë i trazuar, sapo që këto janë fituar, na shfaqet një lloj problemi i ri: qytetarët humbasin besimin tek liria dhe nuk punojnë më për ta mbajtur dhe mbrojtur. Në vend të kësaj, preferojnë një barazi të qetë dhe të preferuar në servitur, një despotizëm që u siguron atyre argëtim dhe adoleshencë: Facebook, Twitter, videolojëra të pafundme dhe tundim gaxhetesh gjithnjë e më sugjestionues. Kjo i “mbron” nga spektri i ankthit dhe nga barra e lirisë. Impenjimi, paqartësia, rreziku, puna, vuajtja, fyerja bëhen shumë për t’u duruar nga shoqëritë tona të brishta. Mbi të gjitha, në kohën e lodhjes së madhe, asnjeri nuk dëshiron të “ndjehet në bela” dhe për pasojë, kujdesemi ta organizojmë botën në mënyrë që të mos ketë kufizime apo vështirësi. Lodhja e madhe shfaqet sot në shumë forma, disa të brishta dhe nganjëherë evidente. Në shkollat tona fillore tentativa e bërjes dallime bazuar mbi meritën dhe mbi inteligjencën, me qëllim që fëmijët tanë të mund të jenë më të mirëstërvitur për punën e gjatë e të vështirë civile që i paraprin, është zëvendësuar nga tentativa për t’u socializuar dhe zbutur. “Ndarja dhe kujdesi” bëhen themelore; Big Bird dhe Barney bëhen filozofët tanë. Secili e merr nga një “A” pasi të gjithë janë specialë me mënyrën e tyre. Nëse “ndjehemi mirë me vetveten”, nuk është e mjaftueshme? Përgatitja për një botë të jashtme armiqësore dhe të ndryshueshme ndryshon festimin e një bote të brendshme të kënaqur. “Gjetja e vetvetes” bëhet më e rëndësishmja për t’u ndërtuar në një botë. Zinxhiri i gjatë i gjeneratave e ka bërë tashmë për ne. Tani na lini të dëfrejmë. Smartfonët dhe tabletet tona na ftojmë që të demonstrohemi vetëm në monologjet tona, ki parasysh “mediat sociale” dhe në opinionin publik, ki parasysh “video on demand”. Veç kësaj, siç e dimë të gjithë, asnjë punë reale nuk bëhet nëpërmjet smartfonëve dhe tableteve tona. Por kjo nuk ka rëndësi, pasi nuk ka rezultate të mëdha përballë për njerëzimin; asnjë detyrë e pamatë që do të kërkonte një vëmendje të padiskutuar në një familje, një komunitet apo një komb. Njeriu bëhet si një kafshë shëtitëse. Nuk mund ta ndërtosh një qytetërim me gaxhetet”.
Si e vendosni sulmin e shpërthyer nga terrorizmi islamik? “Epoka e lodhjes mund të shikohet me kuptimin e Nietzsche, sipas të cilit njeriu modern dëshiron ta ruajë moralin kristian, por jo religjionin kristian. Siç e kam treguar, faji merr një valencë kurioze në epokën e lodhjes. Kriza aktuale në Europë – problemi i kufijve dhe i terrorizmit – mund të kuptohet më mirë në dritën e asaj që ndodh papritmas në epokën e lodhjes. Këtë ndjejnë europianët nën frymëmarrjen e tyre: “Duhet t’i hapim kufijtë e vendeve të Europës për shkak të fajit të së kaluarës tonë koloniale dhe të konflagracioneve të shekullit XX”. Kurse për sa i përket perspektivës të një nivelit të ulët terrorizmi në të ardhmen në Europë, dëgjojmë: “Ne europianët meritojmë të vuajmë”. Europa kupton se fajësia e saj duhet të trajtohet teologjikisht (si pendesë dhe si falje) më shumë sesa politikisht. Ndërkohë, politika e kufijve, terrorizmi, duken nga larg një manifestim i epokës së lodhjes, nga e cila Europa duhet të zgjohet ose të vdesë. Epoka e lodhjes është fazë azili pleqsh në të cilën ndodhet tani qytetërimi perëndimor. Vdekja e tij do të anestetizohet nga pika morfine gaxheti, argëtimi dhe konsumizmi dekadent, që me ngadalë ia marrin shpirtin. Nga njëra anë, ky helm është pesha e fajit që çon në vdekjen politike më shumë sesa në rilindjen shpirtërore të zhvatur nga struktura kristiane; nga ana tjetër, përqendrimi gradual i pushtetit politik në duart e elitave që degradojnë qytetarët i bën të paaftë që ta përdorin lirinë e tyre politike dhe i provokon një despotizëm të sjellshëm e të ëmbël fundit të historisë”.
Përgatiti:
ARMIN TIRANA
