“Storica”
Gjatë gjithë Mijëvjeçarit I të erës tonë, shtytja drejt Perëndimit, nga Mançuria Veriore në Liqenin Balkhash, e popullsive turko–mongole dhe proto–mongole kontribuon në rrëshqitjen e popullsive indoeuropiane drejt Europës Qendrore e Perëndimore. Nga kjo përplasje e parë atavike turko–europiane, ende e privuar nga konotacionet fetare, ka vazhduar për shumë shekuj përkufizimi i kartës së popujve të Europës. Kjo deri në momentin në të cilin hunët – prototurq të rinj të vendosur në rajonin e Vollgës së Poshtme – nisin marshimin e tyre drejt Perëndimit. Paso kalojnë Donin dhe Dnieprin, ata sulmojnë gjermanët dhe shkaktojnë tërheqjen e këtyre të fundit në drejtim të Perandorisë Romake. Në dimrin e vitit 451, Atila penetron në territoret e perandorisë në lartësinë e Magoncës. Politika e shkatërrimeve masive e kryer nga këto hordhi të ardhur prej stepave do të mbesë e pashlyeshme në kujtesën e kristianizmit. Më pas, kur do të shfaqet islami në shekullin VII, imperializmi territorial i turqve nomadë do të marrë ngjyrë fetare. Duke absorbuar atë që kishte qenë deri në atë moment feja kombëtare e arabëve, turqit futen në qytetërimin urban dhe i ofrojnë islamit fuqinë dhe dhunën e armatave nomade kundër kristianizmit dhe Kinës. Koalicioni turko–arab i shekullit VIII do të bëjë të tërhiqen kinezët – pas betejës së Talas – në Azinë Qendrore. Ndërkohë, në shekullin XI rritja e mongolëve e bën tribùnë turke të selxhukëve që të vendoset në rrafshnaltën anadollase, në dyert e Bizantit. E mbrojtur nga Perandoria Bizantine, Europa pëson një humbje të hidhur më 1701 në Mantzikert (Manziscerta): Bizantinët përzihen pothuajse nga e gjithë Azia e Vogël dhe turqit pushtojnë Jeruzalemin. Në këtë pikë, Perandoria reagon. Kryqëzatat, të realizuara në pjesën më të madhe nga feudalizmi (kalorësia) franko–gjermanike, ofrojnë një moment frymëmarrjeje dhe i ofrojnë një shtyrje 350-vjeçare jetës së bastionit bizantin. Pa to, turqit sigurisht që do ta kishin eliminuar Perandorinë Romake të Lindjes duke filluar nga shekulli XI, shumë përpara se të penetronin thellë në brendësi të trojeve europiane. Periudha e Kryqëzatave nuk qe gjë tjetër veçse një armëpushim, nga momenti që turqit në shekullin XIII – të pamundësuar që të zgjeroheshin në lindje dhe të eliminuar nga Anadolli për shkak të fuqisë mongole të Tamerlanit – do t’i dyfishojnë përpjekjet për ta rrëzuar portën europiane të Ballkanit.
Kësaj radhe ai që kryen funksionin e “dashit” do të jetë shteti osman (nga trashëgimtarët e Osmanit të Erthogrul). Në shekullin XIV, njëra pas tjetrës, bien ana jugore e Serbisë (që do të dojë 5 shekujt të gjatë sa ta rigjejë pavarësinë e saj), Maqedonia dhe Bullgaria. Më pas, në shekullin XV, do të jenë idetë greke, romake e kristiane që do të shkëputen njëherazi nga dera e Europës me rënien e Konstandinopojës më 1453 dhe të Athinës tri vite më pas. Perandoria Bizantine, historikisht e ngarkuar me kontrollin e Detit Egje dhe e kalimit të Dardaneleve, venitet, duke mos përbërë më pengesë në rrugën e turqve drejt Mesdheut Perëndimor dhe Danubit. Midis rënies së Bizantit dhe mbarimit të shekullit XV, do të jenë për pasojë Bosnja, Shqipëria, Hercegovina, Besarabia, Moldavia e Vllahia që do t’i “zhvaten” qytetërimit europian. Në shekullin XVI, nën mbretërimin e Sulejmanit të Madhërishëm, Perandoria turke i shumëfishon sulmet e saj, me jo më pak se 10 ofensiva tokësore drejt Europës dhe 3 në drejtim të Azisë. Në Mesdhe, përpjekja multikombëtare e Europës pëson një disfatë të madhe me rënien e fortesës së Rodit më 1522. Kalorësit xhertosimilitanë janë detyruar që të tërhiqen drejt Perëndimit, në Maltë, pikë kyçe e kontrollit të trafikut detar midis dy baseneve të Mesdheut. Të mbështetur nga fuqia detare e tyre, turqit kanë marrë gjithsesi në posedim litoralin e Afrikës Veriore (Tripoli, Tunizi dhe Algjeri). Përparimi perandorak islamo–turk në Mesdhe shoqërohet me një përparim drejt brendësisë së Europës. Humbja e Mohacs e 1526 dhe pushtimi i Budapestit më 1541, sanksionojnë zhdukjen e shtetit hungarez, nga ku pason rënia pasuese e Kroacisë dhe e veriut të Serbisë.
Midis viteve 1520 e 1566, Perandoria Osmane arrin shtrirjen e saj maksimale në Europë: Greqia dhe tërësia e rajoneve ballkanike e danubiane formojnë atë që në brendësinë e saj quhen “vendet e Rumit”, domethënë Rumelinë. Megjithatë, pas shekullit XV hapja e rrugës oqeanike e Kepit të Shpresës së Mirë drejt Indisë nga ana e vendeve iberike përbën një prej shkaqeve kryesore të rënies osmane (me humbjen e 60% të të ardhurave nga trafiku tregtar lindje–perëndim). Tashmë islami, i të cilit osmanët janë motori kryesor, nuk është më një ndërmjetës i pashmangshëm i tregtisë midis Europës dhe Indive. Padyshim, europianët e shekullit XVI dhe të pjesës së parë të shekullit XVII nuk marrin parasysh rëndësinë historike të këtij revolucioni gjeopolitik, që do t’i ndjejë efektet e tij në periudhën afatgjatë (rreth 2 shekuj). Në momentin në të cilin kushtet bazë të mbështetjes të fuqisë turke janë minuar nga iniciativat europiane, Perandoria Osmane vazhdon të rritet pavarësisht fitores së habitshme dhe vendimtare europiane të Lepantos të vitit 1571. Në fillim të shekullit XVII, madhësia e Perandorisë Osmane është e pamatë: ajo përfshin territoret e Turqisë moderne, të Kaukazit, të Krimesë, të Ukrainës Jugore dhe në Ballkan, atë që korrespondon sot me ish-Jugosllavinë, përveçse me Rumaninë, Bullgarinë, Greqinë dhe Hungarinë. Në Lindje të Mesme, në anën mesdhetare, osmanët shtrihen mbi Liban, Siri, Palestinë, një pjesë të Irakut dhe mbi gadishullin Arabik deri në Jemen. Në Afrikë, Perandoria Osmane përfshin Egjiptin, Libinë, Tunizinë dhe Algjerinë. Ajo osmane është padyshim fuqia e parë botërore. Megjithatë, marshimi drejt rënies ka filluar: rritja në fuqi e vendeve perëndimore, që e gjen bazën e saj në revolucionin teknik e fundit të Mesjetës, mbështet rritjen demografike europiane. Deri në këtë moment, osmanët kishin nga ana e tyre numrin dhe fuqinë e zjarrit, por këta faktorë themelorë tashmë kontestohen nga vendet e Perëndimit dhe për më tepër, rezistencën e popujve europianë në Europën Qendrore e në brendësi të Ballkanit nuk ka gjasa të zvogëlohet.
Padyshim, edhe nëse regjistrohen konvertime të shumta në islam, popujt e degës indoeuropiane dhe ugrofinike, në tërësinë e tyre, i rezistojnë islamizimit. Në shekullin XVIII fuqia turke osmane hyn në një cikël shpërbërjeje: një pjesë e territoreve të Perandorisë bëhen pjesë e perandorive europiane (në Afrikën e Veriut dhe në Lindje të Mesme), një pjesë tjetër, në Europën Qendrore dhe Lindore, nis marshimin e saj në rrugën e vetëvendosjes kombëtare, përplasja Europë–Turqi, me valencë të dyfishtë raciale dhe fetare, nxjerr në pah papërkulshmërinë e dy logjikave europiane dhe turke. Shumë përpara ardhjes së islamit, identiteti europian ishte farkëtuar në rezistencën ndaj shtytjeve të Azisë turke. Në islam, turqit kanë qenë një ndër motorët më të fuqishëm antieuropianë, më shumë sesa arabët, të përfunduar shpejt nën zgjedhën e turqve. Simetrikisht, thelbi i strukturës së popujve të stepave dhe më pas i Perandorisë Osmane ka konsistuar gjithmonë në etjen për pushtim të resurseve europiane (ar, gra dhe fusha pjellore).
Gjeopolitika e shtetit modern turk (rezultat i shpërbërjes së shtetit perandorak osman) duhet të vlerësohet paraprakisht në raport me 3 forca kryesore që ndërveprojnë në brendësinë e tij, duke u përplasur dhe duke u influencuar reciprokisht:
1) Panturkizmi apo panturanizmi (ideja për të bashkuar të gjithë turqishfolësit), laik dhe modernizues, popullor, historikisht antieuropian, por edhe antiarab, që shikon nga vëllezërit e racës turke të Azisë Qendrore (gjenetikisht edhe më të pastërtit e atyre të Stambollit).
2) Panislamizmi (aspirata politiko–fetare ndaj një kalifati të bashkuar islamik), e fortë sidomos në nivel popullor, tradicionalisht antieuropian dhe që shpaloset në vullnetin për ta pushtuar Europën që të hakmerret për Lepantin dhe Vjenën.
3) Oksidentalizmi elitar, trashëgimtar i sekteve ezoteriko–racionaliste si “dunmeh”-ët. Fuqimisht laik, proamerikan dhe prosionist, i pranishëm thuajse vetëm në nivele drejtimi dhe që mund ta udhëheqë vendin vetëm duke i menaxhuar shtytjet e ardhura nga korrentet popullore. Përgjithësisht futet në korrentin panturk.
Në aspektin e realitetit të popullsisë turqishtfolëse, bota turke peshon në realitet shumë më tepër se shteti turk. Demografikisht, në qoftë se mblidhen turqishtfolësit e republikave të reja të pavarura të Azisë Qendrore me ato të Kaukazit (Azerbajxhan) dhe të Federatës Ruse, sigurohet më shumë se dyfishi i Turqisë bashkëkohore. Nën Perandorinë Osmane, panturkizmi dhe panislamizmi kanë marshuar në thelb me hap të njëjtë në kuadër të osmanizmit. Pas revolucionit të Turqve të Rinj më 1908, ideja fetare ka kaluar në plan të dytë respektivisht panturkizmit.
Një prej linjave bashkëkohore të politikës së jashtme të Turqisë është për pasojë projektimi i saj drejt Azisë Qendrore turqishfolëse dhe forcimi i lidhjeve me vëllezërit e saj të “kolonizuar” nga rusët. Por në këtë përpjekje politike aksioni i saj përplaset me një aks të fortë Moskë–Erevan–Teheran, kështu që jo vetëm tradicionalisht me Rusinë, por edhe me gjeopolitikën armene (aleanca armeno–ruse e gjen arsyen historike të saj në gjenocidin turk të armenëve) dhe iraniane (bota persiane u ka futur në zonë elementë të qytetërimit urban kalorësve nomadë turq). Pak më tej Azisë Qendrore, më në Lindje, Turqia nuk ka harruar praninë e saj historike në fushat pjellore të Perandorisë së Hanëve. Në këtë mënyrë, Turkestani kinez dhe Ksiniangu janë bërë objekt vëmendjesh të mëdha nga ana e Ankarasë: separatizmi i armatosur i uigurëve turqishfolës sjell lehtësi strategjike në territorin turk. Dhe është pikërisht në këtë kontekst gjeopolitik që Turqia, duke u mbështetur në rivendikimet e popullsisë me etni turke që shtyhen deri në brendësi të Rusisë e të Kinës, mund të aspirojë një rol të mundshëm të ardhshëm si fuqi rajonale euraziatike. Në një perspektivë të tillë, integrimi i Turqisë në Bashkimin Europian përfaqëson sigurisht një mjet të destinuar që të favorizojë politikën e panturqizmit. Solidariteti turk, sot i frenuar nga struktura e ngurtë e shtetit komb me frymëzim jakobin të trashëguar nga kemalizmi, mund të gjejë në kontekstin e së drejtës europiane stimulin për një energji të rinovuar. E drejta e pakicave, kombinuar me ato të individit (të drejtat e njeriut) të kundërvëna me absolutizmin e shtetit, mund të bëhet (edhe pse në kontradiktë të fortë me problemet e brendshme të Ankarasë, të përfaqësuara nga populli kurd) një mjet i fuqishëm në shërbim të solidaritetit midis turqve të Turqisë nga njëra anë dhe turqve të Bashkimit Europian (të emigruar në Francë dhe Gjermani), të Azisë Qendrore dhe të Federatës Ruse nga ana tjetër, me rezultatin e pashmangshëm dhe fatal që të rrisë, kundër vetë interesave të Europës, tensionet midis Brukselit dhe Moskës.
Nëse solidariteti turkofon përfaqëson instrumentin e politikës së saj euraziatike, objektivi i vërtetë i politikës mesdhetare turke duket se është zgjerimi i sovranitetit dhe i popullimit. Një objektiv i parë i turqve është që të sigurojë një zbaticë të sovranitetit grek në Egje, që mbështetet mbi posedimin të pothuajse totalitetit të ishujve apo ishujve të vegjël të Cikladeve dhe të Sporadeve. Turqit shikojnë një pengesë ndaj qarkullimit të tyre midis Detit të Zi dhe Mesdheut. Praktikisht, Ankaraja dëshiron të marrë rolin prej aktori midis Detit Kaspik, Detit të Zi dhe Mesdheut. Një objektiv i dytë është kolonizimi, me shpresën që herët a vonë ta absorbojë, i ishullit të Qipros, pikë strategjike e Mesdheut Lindor, pse jo edhe trampolinë drejt botës arabe. Turqia kërkon kështu që të ndërtojë në periferinë e saj hapësirën e një Turqie të madhe, nëpërmjet Rusisë, nëpërmjet emigracionit dhe shtrirjes së sovranitetit drejt Europës (pakica të Europës Lindore, pushtim demografik të Qipros, Detit Egje). Në brendësi, instrumenti i unifikimit identitar ka qenë politika e turqizmit të pakicave etnike. Identiteti kurd, që përfaqëson çerekun e popullsisë së Turqisë bashkëkohore, ka qenë objekti i kësaj politike. Një politikë që nga ana tjetër shkon në të njëjtin drejtim me politikat e asimilimit etnik të konfederatave të mëdha tribale turko–mongole të shekujve të kaluar, që absorbonin elementë të shumtë etnikë ekzogjenë (indoeuropianë, kinezë, arabë apo persianë). Pavarësisht përpjekjeve represive të Ankarasë, turqizimi i kurdëve mbetet patjetër një dështim.
Padyshim që identiteti kurd ka mundur të mbijetojë falë divergjencave dhe grindjeve midis shtetit turk, arab (Siri, Irak) dhe persian (Iran), prej të cilave përfiton që të mbijetojë. Por nëse partia islamiste në pushtet sot në Turqi nuk i frikësohet asgjëje përveç një Turqie anëtare të Bashkimit Europian mund të dobësohet nga çështja kurde, kjo ndodh sepse Ankaraja, përveç kartës etnike, disponon një kartë të dytë në politikën e jashtme, kartën fetare.
Fatkeqësisht është një gabim i dyfishtë mbizotërues sot në Perëndim se ideja e turkofonisë është e orientuar kryesisht drejt Kinës dhe se Turqia kemaliste, pikërisht pse laike, e ka refuzuar panislamizmin në politikën e jashtme. Gabimi i parë ka të bëjë me faktin se Turqia moderne nuk ka qenë kurrë vend laik në kuptimin perëndimor. Regjimi i tij është një nacionalizëm jakobin (absolutizëm i shtetit) dhe mysliman (islam, besim fetar i nënshtruar shtetit, por gjithsesi besim fetar shtetëror). Ndërsa shteti republikan, sidomos në Francë, është ndërtuar në kontrast me katolicizmin dominues, duke u mbështetur në pakicat fetare (në ato kohë hebreje dhe protestante, sot islamike), shteti kemalist është ndërtuar mbi uniformitetin etnik (turk) e fetar (islam) dhe kundër idesë së komunitetit fetar apo etnik (pikërisht kundër bazave të shtetit otoman). Pasoja evidente ka qenë që numri i kristianëve nuk ka reshtur së rëni në Turqi duke filluar nga vitet ‘20 dhe se çrrënjosja e tyre, për nga gjerësia e fenomenit, nuk ka asnjë analogji me erozionin e ngadaltë të vërejtur në komunitetet kristiane në vendet arabe të Gjysmëhënës. Gabimi i dytë lidhet me faktin që, edhe pse një shtet rezulton formalisht laik, nuk është e thënë se politika e jashtme e tij duhet të jetë patjetër laike. “Antiklerikalizmi nuk është mall eksporti”, pëlqente të përsëriste një politikan i majtë i fundit të ‘800. Në praktikë, Turqia pasosmane nuk ka pushuar së mbështeturi panislamizmin. Pikërisht në Turqi është krijuar ai klub mysliman që është OKI-ja (Organizata e Komuniteteve Islamike). Turqia i konkurron Arabisë Saudite influencën e saj mbi lëvizjet sunite aktive të Federatës Ruse, në Kaukaz apo në Azi Qendrore (për shembull Yzbekistani). Në konkurrencë me Riadin dhe në të njëjtën mënyrë se Teherani për shiitët, Turqia moderne është paraqitur gjithmonë si pol referimi i islamit, duke u futur në vijueshmërinë e idesë kalifale osmane.
Praktikisht islamizmat turke, në ndryshim nga kemalistët tradicionalë, kanë kuptuar mjeshtërisht se Turqia ka gjithçka për të fituar nga armatura e ngurtë e jakobinizmit statalist për të veshur, në Europë, kostumin më të lehtë të një panislamizmit të “ojinsur” me panturanizëm. Në të vërtetë, hyrja në Bashkimin Europian nuk është për turqit një pikë mbërritjeje, por vetëm një mjet që mund t’u ofrojë avantazhe materiale dhe një prestigj, të cilin asnjë pol tjetër mysliman mund ta gëzojë. Nga një situatë e tillë atraktiviteti dhe autoriteti i saj do të rezultonte i rritur ndjeshëm, si përpara komuniteteve myslimane të Europës, ashtu edhe përpara atyre turke e afrikane, si edhe përpara popullsive turqishfolëse dhe persishtfolës të Kaukazit e të Azisë Qendrore dhe atyre të myslimanëve të Rusisë, fati i të cilëve qëndron në zemrën e pjesës më të madhe të opinionit publik anadollas. Shikohet mirë në këtë rast sesi ideja fetare (islami) mund t’i bashkëngjitet idesë së turanizmit (turkizmit) për një martesë interesash në perspektivën turke midis otomanizmit dhe europeizmit, bashkim i mbështetur mbi një demografi të fortë (një popullsi më e madhe sesa ajo gjermane në periudhë afatshkurtër) dhe shumë e re, saktësisht e kundërta e situatës europiane. Në gjithë këtë situatë asgjë duket se e shpjegon apo e justifikon prirjen aktuale të Europës ndaj Turqisë (sigurisht jo historia konfliktuale e të dy botëve) sikur të mos ekzistonte një forcë e fuqishme e jashtme që punon për ta shtyrë projektin europian drejt një projekti euraziatik. Për Shtetet e Bashkuara, ngrehina europiane duhet të futet, qysh nga fillimi, në një projekt transatlantik, nga ana e tij motor i një botërorizimi ekonomik dhe ideologjik amerikan.
Aleanca me Turqinë është imponuar në epokën ku Rusia sovjetike kërcënonte të unifikonte nën pushtetin komunist në gjithë Europën. Pas vitit 1990 ideja euroatlantike ka për kundërshtar kryesor Kinën dhe jo më Rusinë, fuqi emergjente që premton të bëhet, nga mesi i këtij shekulli, një gjigant ekonomik dhe strategjik. Për të ndërtuar këtë bllok transatlantik antikinez, Amerika ka nevojë për një bashkim euraziatik: guida e vërtetë e zgjerimeve europiane duket se është NATO dhe kështu që Turqia duket në të gjitha aspektet një prej kështjellave të saj, ndërsa vendet e Kaukazit dhe të Azisë Qendrore gjenden në një përgatitore të integrimit (Partneriteti për Paqen). Për shumë shekuj Azia turke, bota ruse dhe bota kineze janë ndeshur. Tashmë Shtetet e Bashkuara duan t’i vënë europianët, turqit dhe rusët nga ana e tyre përballë Kinës, duke luajtur rolin e arbitrit midis këtyre 3 qytetërimeve, robër në njëfarë mënyre të skemës transatlantike. Ky është edhe projekti i Izraelit, i cili që të mund të mbijetojë dhe të kompletojë ndërtimin e shtetit të tij, ka të gjithë interesin që, prapa krahëve të arabëve, të ketë një aleat si puna e Turqisë. Përfundimisht përballë Kinës, përballë arabëve dhe për të garantuar Izraelin e sidomos kundër një mirëkuptimi të mundshëm ruso–europian dhe për të anuluar mundësinë e një Europe fuqi e pavarur, bota turke si në Lindje, ashtu edhe në Perëndim, do të jetë nesër një prej çernierave thelbësore të politikës amerikane në Eurazi.
Në analizë të fundit, vështrimi në më shumë se 3000 vite histori të botëve europiane dhe turke tregon se deri në çfarë pike bota turke ka qenë – dhe është akoma sot – një kundërshtare e qytetërimit europian. Në të kaluarën ekspansionizmi turk e ka vënë në rrezik lirinë e popujve europianë, kurse sot projekti i integrimit të Turqisë në Bashkimin Europian duket se ka si objektiv të asgjësojë qysh në fillim projektin e lindjes së një fuqie europiane.
Përgatiti:
ARMIN TIRANA
