Politologu me famë botërore, Francis Fukuyama, i njohur gjerësisht për deklaratën e tij se fundi i Luftës së Ftohtë krijoi demokracinë liberale si të vetmen ideologji dhe hapin final të zhvillimit të shoqërisë njerëzore është shprehur në një intervistë për “European Western Balkans” zhvillimet në lidhje me demokracinë globale.
-Ju keni shkruar në vitin 1989 dhe 1992 mbi “Fundin e Historisë” dhe fitorja e demokracisë liberale si formën finale të zhvillimit social të njerëzimit. Çfarë shihni sot si sfidë për demokracinë liberale në botë? Ju më parë përmendët në një seminar autoritarizmin, islamizmin, populizmin…
Ka kategori të ndryshme. Ka një kategori për një kërcënim të jashtëm nga shtete autoritariste si Rusia dhe Kina, të cilat janë etnitete gjerësisht jo demokratike, të cilat në mënyra të ndryshme po sfidojnë rendin botëror dhe po përpiqen gjithashtu-sidomos Rusia-të ndërhyjnë në politikat dhe demokracitë e brendshme. Kemi një sfidë të brendshme që shpreh në vetvete termat e populizmit nacionalist, kur kemi liderë demokrat të zgjedhur, të cilët duan që të minojnë pjesën liberale të demokracisë, të sfidojnë shtetin ligjor, pavarësinë e gjykatave dhe lirinë e medias, si dhe përpiqen që të delegjitimojnë oponentët që dalin në rrugën e agjendës së tyre.
Atëherë duhet të ndalesh e të reflektosh se çfarë qendron pas këtyre sfidash dhe unë mendoj se një pjesë e kësaj ka të bëjë me pabarazinë dhe faktin se, globalizmi ka një ndikim të gjerë në pasurinë e shteteve dhe nuk ka shërbyer veçanërisht në terma pozitivë. Për shembull në Shtetet e Bashkuara, gjysma e amerikanëve janë aktualisht më të varfër se sa ishin 20 vite më parë, kjo vjen për shkak të de-industrializimit, pagat që nuk janë rritur në përputhje me kostot e jetesës etj. Kjo është karakteristika kryesore e liderëve populistë, sepse ata përpiqen të fajësojnë sistemin në tërësi dhe të fajësojnë elitat për krijimin e kësaj situate.
-A besoni se populizmi është një sfidë e përkohshme apo është një kërcënim i rëndë për demokracinë liberale?
Është vështirë të thuash. Mendoj se pas zgjedhjeve të zhvilluara këtë vit në Holandë, dhe më pas në Francë, kërcënimi i menjëhershëm duket se ka kaluar, edhe pse dua të nënvizoj nënkuptimin sociologjik sipas të cilit do të ketë një ushtrim presioni të vazhdueshëm nga grupe të caktuara që kanë rezultuar si humbës të globalizimit. Por unë mendoj se demokracia është më e fortë se sa frika e njerëzve, të cilët kanë interesa personale që pjesa liberale të zhduket. Integrimi i shteteve ka kaluar përmes një pike, e cila shumë kollaj mund të përmbyset.
-A bini dakord me faktin se populizmi mund të interpretohet si një demokraci liberale në vetvete apo ndoshta demokracia që kthehet kundër liberalizmit?
Mendoj se kjo është e mëvonshme. Është përdorimi i legjitimitetit të demokracisë që minon rendin ligjor në pjesën liberale të demokracisë liberale.
-Duke iu kthyer autoritarizmit, besoni se shtete si Kina dhe Rusia, së fundmi dhe Turqia mund të ofrojnë një model alternative për demokracinë liberale? Kjo nënvizohet shpesh si një kërcënim serioz për vendet e Ballkanit Perëndimor, ku personalitete si Putin apo Erdogan kanë admiruesit e tyre…
Mendoj se ka një lidhje mes populizmit dhe problemeve në demokraci. Mendoj se një nga sfidat më të mëdha që kanë demokracitë është koha e vështirë në marrjen e vendimeve të vështira. Mund ta shohim këtë në termat e infrastrukturës, buxheteve dhe një sërë gjërash të tjera që krijojnë dhimbje për disa qytetarë. Këto demokraci tentojnë t’i mbyllin këto vendime pa pasur aftësinë për t’i vendosur në jetë ato. Kjo më pas krijon perceptimin se, qeveritë demokratike janë të dobëta dhe populli ndërkohë lind nevoja për një lidership të fortë, për një udhëheqje të fortë që do të tejkalojnë grindjet dhe ngërçet në parlamentet demokratike. Mendoj se kjo është arsyeja se përse, njerëz si Orban, Putin apo Modi në Indi dhe në një farë mënyrë edhe Donald Trump janë në një farë mënyre produkt i këtij fenomeni.
-Por a besoni se kjo mund të jetë një lloj alternative me terma të gjatë?
Problem është se ky nuk është një model i qëndrueshëm, sepse shtetet kanë nevojë për institucione dhe zgjidhje afatgjata. Nëse gjithçka do të varet vetëm tek një lider, kur ai lider të vdesë ose të largohet nga zyra, i gjithë sistemi do të bjerë në kolaps. Ky fenomen është shumë i mundshëm në Rusi pikërisht në këto moment. Putin ka krijuar një sistem që rrotullohet i gjithi rreth tij. Praktikisht është një sistem ku qeveris Putin dhe njerëzit e tij, në momentin që ai largohet do të krijohet një vakum shumë i madh pushteti. Të gjitha qendrat e tjera të pushtetit, të gjithë oligarkët dhe liderët do të përfundojnë duke luftuar njëri-tjetrin për të marrë një copë nga Perandoria e Putin, dhe mendoj që në këtë pikë, Rusia do të ishte potencialisht e destabilizuar.
-Vendet e Ballkanit formalisht janë shndërruar të gjitha në demokraci liberale dhe po ecin drejt anëtarësimit në Bashkimin Europian. Megjithatë ka një mungesë të theksuar të vlerave demokratike, të kulturës politike demokratike dhe legjitimitetit, dhe ka sjellë një ngecje të demokracisë në Ballkan. Çfarë mendoni se duhet të bëjnë liderët e këtyre vendeve për të avancuar drejt demokracisë liberale?
Kultura nuk është diçka që domosdoshmërisht jepet. Ajo formësohet nga njerëzit. Ajo formësohet gjithashtu nga shfaqja e suksesshme e modeleve të ndryshme. Një nga problemet më të mëdha në SHBA dhe BE është se që të dyja vuajnë krizë të rëndë financiare, e cila ka nxitur një rritje të ngadaltë ekonomike, e pasuar nga një numër i lartë papunësie veçanërisht tek të rinjtë, fenomen që është aktual edhe sot në Europën e Perëndimit. Derisa këto probleme të zgjidhen, ato shoqëri nuk do të duken si modele suksesi për njerëzit e tjerë që do duhet t’i ndjekin.
Nëse jeni një reformator i një vendi të Ballkanit, ju nuk keni shumë se çfarë të bëni. Ajo që mund të bëhet është krijimi i një agjende që do të zgjidhte problemet aktuale. Reformat politike duhet të fillojnë me nisma konkrete, të cilat njerëzit duan t’i shohin si probleme të zgjidhura. Nëse politikisht diçka e tillë arrihet, atëherë mund të flasim për një model të suksesshëm.
-Cila është qasja që duhet të mbajë BE? A duhet të insistojë tek reformat ekonomike në standardet e jetesës apo ndoshta të kushtëzojnë anëtarësimin me reforma demokratike?
Unë mendoj se Bashkimi Europian ka një grup shumë të mirë kriteresh për anëtarësimin, kriteret e pranimit kanë qenë një pikë referimi e mirë për mënyrën se si vendet duhet të formësojnë institucionet e tyre. Problemi ka qenë pak më ndryshe. BE-ja kurrë nuk ka vendosur dispozita për vendet që janë pranuar në BE, por më pas këto vende bënë hapa pas, duke aplikuar praktika të këqija -korrupsion apo krijimi të qeverive autoritare – kjo ka ndodhur. Ka ende nivele të larta të korrupsionit në Rumani dhe Bullgari, dhe ka vendime shumë jodemokratike që po bëhen në Hungari dhe Poloni dhe Bashkimi Europian nuk ka një mënyrë për të disiplinuar anëtarët që largohen nga kjo rrugë.
-Mendoni se liderët e Ballkanit Perëndimor si Vuçiç në Serbi dhe deri tek së fundmi Gruevski në Maqedoni po ndjekin të njëjtin trend siç ju përmendët në Hungari dhe Poloni? Ka ngjashmëri midis këtyre regjimeve….
Po, unë mendoj se ka ngjashmëri. Të gjithë janë të zgjedhur në mënyrë demokratike dhe i përdorën mandatet e tyre për të grumbulluar pushtetin pranë tyre. Kjo është historia në thelb. Unë po shoh Donald Trump, unë besoj se nuk ka një rregull të shkruar për liderët, të cilët duhet ta mësojnë se si të bëhen autoritar. Kjo vjen natyrshëm dhe ata nuk pyesin shumë për shtetin ligjor apo në lidhje me sistemin e drejtësisë. Ata thjesht duan të qëndrojnë në pushtet, kështu që ata po mendojnë për veten e tyre. “Si do të qëndroj gjatë në pushtet-mirë, unë duhet të sulmoj mediat nëse ata janë kritikë ndaj meje. Nëse transparenca po i dëmton interesat e mia, atëherë ne e kapim transparencën. Nëse sistemet e gjykatave po qëndrojnë në rrugën time ose në mënyrën e gjërave që unë dua të bëj, nëse gjykatat po shkojnë pas meje dhe miqve të mi, atëherë unë duhet t’i heq qafe gjykatat”. Autoritarizmi është thjesht një rritje e natyrshme e dëshirës për të konsoliduar pushtetin dhe për ta mbajtur atë.
-Përpjekjet perëndimore dhe sidomos amerikane për ndërtimin e shteteve në Ballkanin Perëndimor shpesh janë kritikuar si të pasuksesshme, në lidhje me Bosnjën dhe Hercegovinën dhe Kosovën shpeshherë janë etiketuar si “shtete të dështuara”. Si i shihni rezultatet e ndërtimit të shtetit në mënyrë amerikane në rajon?
Nuk mendoj se ndërtimi i shtetit amerikan ka qenë i suksesshëm kudo. Kjo nuk është domosdoshmërisht faji i Shteteve të Bashkuara. Fuqitë e huaja, në përgjithësi, kanë kapacitet të kufizuar për të ndërtuar shtete. Ne mund të japim para dhe këshilla për krijimin e një forumi kombëtar policor ose të ministrisë së ushtrisë ose të financës, mund të japim mbështetje teknike, por ajo që është e rëndësishme për një shtet është legjitimiteti. Nëse njerëzit nuk besojnë në legjitimitetin e autoritetit shtetëror, atëherë ajo nuk do të jetë e suksesshme. Kjo është diçka që një fuqi e jashtme ka vështirësi të bëjë.
-Veçanërisht është mungesa e kohezionit mes grupeve etnike në Bosnje dhe Herzegovinë dhe Kosovë që duket të jetë problemi dhe pikërisht kjo është kritikuar kur bëhet fjalë për politikën amerikane. A besoni se ky unitet midis grupeve etnike dhe ndërtimit të kombit mund të vijë nga lart?
Unë mendoj se shumica e ushtrimeve shtet ndërtuese të mëparshme ishin një kombinim nga lart-poshtë dhe nga poshtë-lart. Një pjesë e procesit nga poshtë-lart është një lloj gjenerimi spontan i kulturës kombëtare – vjen nga poetët, muzikantët dhe shkrimtarët që krijojnë një gjuhë kombëtare që njerëzit kuptojnë. Por, një pjesë e saj kërkon fuqi politike, sepse ju duhet të keni një tregim për atë që është kombi juaj dhe çfarë përfaqëson ai. Ju duhet ta mësoni atë për fëmijët tuaj dhe ajo duhet të zhysë në një lloj mënyre uniforme si një lloj i kulturës kombëtare, dhe kjo është diçka që kërkon një qasje më të lartë nga poshtë. Nëse shikoni në një ndërtim të suksesshëm të kombit në të kaluarën, është kombinimi i të dyja këtyre që e bën atë të suksesshëm.
-Duke folur për nacionalizmin, si e shihni rolin e nacionalizmit në shekullin 21? Ai ende duket të jetë një bazë e legjitimitetit të shteteve moderne kombëtare, por gjithashtu një kërcënim për demokracinë liberale, siç mund ta shohim në baza ditore në Ballkanin Perëndimor…
Ka nacionalizëm të mirë dhe ka nacionalizëm të keq. Të gjitha vendet kanë nevojë për një identitet kombëtar. Ato duhet të kenë një mënyrë për të komunikuar dhe për të bashkëpunuar. Njerëzit duhet të besojnë se ata jetojnë në të njëjtën bashkësi politike themelore, nëse do të jetë e qëndrueshme. Nga ana tjetër, nëse nacionalizmi bazohet në përkatësi etnike ose fetare ose ndonjë karakteristikë tjetër që nuk është vullnetare, atëherë ajo mund të bëhet e ngushtë dhe përjashtuese dhe gjithashtu mund të bëhet agresive, ku ju nuk jeni vetëm duke mbrojtur identitetin tuaj, por ju jeni duke detyruar njerëz të tjerë. Kjo ka qenë garë e madhe midis këtyre formave pozitive dhe negative të identitetit kombëtar, dhe për fat të keq, në Ballkan është forma negative që ka dominuar për pjesën më të madhe të historisë së këtij rajoni.
-Krijimi i unitetit kombëtar duket të jetë nga problemet më të mëdha me të cilat BE përballet. Ju përmendët që në thelb e shihni BE si një model të demokracisë në shekullin e 21-të. Si e shihni projektin evropian? A mund të mbijetojë, a mund të ketë sukses dhe a mund të përfaqësojë me të vërtetë një model për shekullin 21?
Mendoj se sigurisht që do të mbijetojë, dhe në të vërtetë ajo është ende atje si një model i rëndësishëm, por me të vërtetë duhet të reformohet në mënyra të caktuara. Ajo ka nevojë për të krijuar institucione më të forta të centralizuara, sepse në politikat e huaja dhe ekonomike nëse nuk ka lëvizshmërinë për të kontrolluar buxhetet dhe për të folur me një zë të vetëm, thjesht nuk do të jetë një institucion efektiv.
-Duke u kthyer në Ballkanin Perëndimor, kohët e fundit kemi parë një përshkallëzim të një krize në marrëdhëniet midis Rusisë dhe Perëndimit. A mendoni se Ballkani Perëndimor mund të bëhet një lloj shesh beteje i ndërsjellë? Shumë studiues paralajmërojnë për këtë rrezik. A e konsideroni këtë rajon të kërcënuar nga ky skenar?
Sigurisht që është e mundur. Rusët kanë lëvizur tashmë në një mënyrë të caktuar në një bazë të kohës së luftës. Ata mendojnë se ata janë në një konflikt afatgjatë me BE-në dhe Shtetet e Bashkuara. Nëse nuk jemi të kujdesshëm, situata mund të përshkallëzohet në një konflikt të vërtetë. Sigurisht, ajo që po bëjnë në fushën kibernetike është pothuajse një deklaratë e luftës dhe ata po ndërhyjnë në institucionet themelore demokratike në vendet e tjera.
-Pas 25 vjetësh nga libri juaj më i famshëm “Fundi i historisë dhe njeriu i fundit”, a besoni ende në “fundin e historisë” dhe në fitoren e demokracisë liberale?
Unë nuk shoh një alternativë për demokracinë liberale për vendet e përparuara. Unë nuk shoh se si një sistem politik alternativ do t’i bëjë njerëzit më të lumtur. Megjithatë, mendoj se është e vështirë të mbash një demokraci moderne liberale. Një nga çështjet që nuk i kam marrë parasysh 25 vjet më parë është mundësia e prishjes politike dhe e erozionit të institucioneve demokratike. Unë mendoj se tani po shihni atë, duke përfshirë edhe Shtetet e Bashkuara.
