Michael Crawford
Pothuajse një shekull ka kaluar qysh kur sauditët e hoqën Mekën dhe Medinën nga kontrolli i hashemitëve, duke marrë kështu një pozicion me rëndësi të nivelit të parë në zemrën e botës islamike. Për Shtëpinë e Saudit, sovraniteti mbi dy qytetet e shenjta, gjithmonë pikë referimi rajonale dhe globale për myslimanët, ka domethënie si një shpenzim resursesh, ashtu edhe sigurimin e një aseti strategjik e fetar unik në llojin e tij. Janë të paktë vitet që kalojnë të paprekura nga kundërshti lidhur me pelegrinazhin e përvitshëm, haxhin. Dhe për sa sauditët theksojnë se ky i fundit nuk ka asgjë të përbashkët me politikën, grindjet janë pashmangshmërisht të shënuara nga rivalitete dhe mërira ideologjike apo gjeopolitike. Në Mekë ndodhet vendi i Qabesë, shtëpia e Zotit vatër e haxhit, ndërsa xhamia e Profetit, në të cilën u varros Muhamedi, në Medinë. Të dy qytetet përbëjnë djepin e islamit. Çdo mysliman mendohet që të shkojë të paktën një herë në pelegrinazh në Mekë, duke vizituar vendet e shenjta dhe duke kryer 6 ditë rituale. Përveç haxhit, një prej 5 shtyllave të islamit, një mysliman mundet të kryejë në çdo periudhë të vitit një pelegrinazh të “vogël” (‘umra), më të shkurtër. Megjithëse fakultative, vizita në Medinë kryhet nga pjesa më e madhe e pelegrinëve. Më 2012, 3 milionë myslimanë kanë kryer haxhin (ishin mesatarisht 200000 në vitet ’50), ndërsa rreth 11 milionë shkojnë çdo vit në Arabinë Saudite për ‘umra. Për efekt krahasimi, popullsia rezidente e Mekës i kalon pak 2 milionët, ndërsa ajo e Medinës vërtitet në rreth 1 milion e gjysmë banorë. Ekonomia e të dy qyteteve, që kanë kontakt gjithmonë me formë subvencioni të jashtëm, varen në masë të madhe nga pelegrinazhet. Për pelegrinët e ardhur nga e gjithë bota, përvoja në qytetet e shenjta, në shoqërinë e bashkëfetarëve të ardhur nga kontekstet më të ndryshme me të cilën ndajnë një udhëtim fizik dhe shpirtëror, përbën apogjeun e jetës së besimtarit. Kontrolli mbi vizitat e tyre u jep sauditëve një potencial të konsiderueshëm autoriteti dhe prestigji që e tejkalon aspektin e haxhit e të ‘umra, duke u shtrirë deri në komunitetet e origjinës të pelegrinëve. Shumë që nuk e ndajnë leximin wahabit të islamit e shikojnë me bezdi imponimin e rregullave saudite gjatë pelegrinazhit – sidomos për sa u përket grave – dhe kanë frikë përhapjen në shtëpinë e tyre. Kështu, në të mirë e në të keq, përvojat e pelegrinëve përcaktojnë imazhin e mbretërisë saudite jashtë.
Për Mekën dhe Medinën fillimi i erës moderne përkon me pushtimin saudit të Hixhazit midis viteve 1924 e 1926 dhe me ekzilin pasues të hashemitëve. Për llogari të Perandorisë Osmane, këta të fundit kishin qeverisur qytetet e shenjta prej shekujsh. Posedimi i dy lokaliteteve të shenjta ishte në bazën e pretendimit nga ana e Sulltanit osman për t’u deklaruar Kalif, domethënë pasues i fundit i Profetit Muhamed dhe të vetëshpallurit guidë e botës sunite. Sauditët, që nga ana e tyre nuk e reklamonin kalifatin, e kishin pushtuar tashmë Mekën dhe Medinën më parë, në periudhën midis viteve 1803 e 1813. Kjo parantezë e kishte errësuar prestigjin rajonal dhe kredencialet fetare sulltanore, duke shkaktuar një frakturë ideologjike brenda botës islamike që do të rishfaqej në vitet ’20 të nëntëqindës. Duke filluar nga vitet ’40 të shekullit XVIII, sauditët janë bërë idhtarët e wahabizmit dhe të qasjes revizioniste të tij ndaj kredos dhe praktikës së islamit. Wahabitët qenë të bindur se feja që ushtrohej në domenet osmane nuk ishte islam autentik dhe se shumë prej ritualeve të futura në pelegrinazhin tradicional – sidomos e falura pranë varreve dhe mauzoleumeve – përfaqësonin idolatri apo deri mosbesim (kufr). Në mënyrë të veçantë, wahabitët dënonin besimin e tepruar kundrejt ndërmjetësve midis Zotit e njeriut dhe një reverancë ndaj Profetit që pothuajse shkon në adhurim. Një qëndrim i tillë ishte literal, ekskluziv dhe jotolerant, në mënyrë të veçantë midis idhtarëve të misticizmit sufi apo midis shiitëve, gjithmonë objekt i armiqësisë së ndjekësve të Muhammad ibn ‘Abd al-Wahhab. Duke qenë e ndaluar për ta pjesëmarrja në pelegrinazhe, wahabitët e parë i shkatërruan apo i dëmtuan vendet e shenjta të adhuruara nga sunitë e shiitë dhe i detyruan pelegrinët që t’u nënshtroheshin diktimeve të tyre. Shumë myslimanë, të mësuar me pluralizmin fetar e ritual të qyteteve të shenjta, e pritën një sakrilegj të tillë me tmerr dhe i ndëshkuan wahabitët si beduinë primitivë dhe injorantë. Këto fakte u përdorën në vitet ’20 të shekullit të kaluar, kur myslimanët në Indi, Egjipt dhe kudo tjetër në botë në kërkim të një kundrapeshe me natyrë fetare ndaj pushtimit kolonial synonin në një lloj kalifati që të zëvendësonte modelin e dikurshëm osman. Kthimi i kontrollit saudito–wahabit mbi qytetet e shenjta solli sërish shkatërrimin e vendeve të shenjta dhe konfirmoi ndjesinë e krizës politiko–fetare. Disa myslimanë, si sunitë, ashtu edhe shiitë, tentuan që të sigurojnë ndërkombëtarizimin e statusit të Mekës e Medinës. Kjo për të ruajtur diversitetin në praktikën fetare si aspekt të atraktivitetit universalist të islamit. Për shkak të pelegrinazheve, vizitave dhe ndihmave të konsiderueshme financiare të huaja, Meka e Medina shpesh kishin mbuluar rolin e strehimit për mërgimtarët. Shumë myslimanë u atribuonin atyre një status ekstraterritorialiteti substancial. Fushata për ndërkombëtarizimin pati kështu një rezonancë të konsiderueshme, por nuk mund të mbizotëronte mbi faktin e kryer të përbërë nga prania saudite. Megjithëse fillimisht qenë deklaruar të gatshëm që t’ia besonin komunitetit mysliman fatet e Hixhazit, sauditët përfunduan duke i integruar në shtetin e tyre, duke refuzuar çdo ndërhyrje të huaj. Pavarësisht kësaj, vazhduan që të respektojnë disa detyrime ndërkombëtare si mikpritja e mërgimtarëve myslimanë – gjithmonë që të abstenonin nga ushtrimi i politikës (Idi Amin, Nawaz Sharif e Bin Ali, për shembull) – dhe janë ngurrues që të pengojnë kategori specifike myslimanësh që të shkojnë në Mekë apo në Medinë. Në momentin e pushtimit nga ana e saudëve, qytetet e Hixhazit karakterizoheshin nga një shoqëri etnikisht dhe fetarisht shumë më heterogjene se ajo me të cilën sauditët qenë mësuar në Naxhd. Ky pluralizëm buronte nga emigrimi shekullor i pelegrinëve dhe i skllevërve të integruar në realitetin lokal, duke sjellë me vete ide dhe praktika të reja. Haxhi ishte ekuivalent me një panair vjetor ku shkëmbeheshin mallra dhe opinione, krijoheshin kontakte dhe zgjeroheshin rrjetet e njohjes, sigurohej edukimi fetar duke injektuar limfë të re në komunitetet myslimane të përhapura nëpër botë dhe duke u fuqizuar midis tyre. Qytetet e shenjta qenë tashmë qendra vibrante kur u morën nga sauditët. Banorët e Hixhazit, krenarë për identitetin e tyre dhe për lidhjen me haxhin, u fyen nga pushtimi prej njerëzve të Naxhdit – dhe nuk janë dorëzuar akoma sot. Organizimi i haxhit e shtrëngoi regjimin saudit që të hapej me jashtë dhe t’i jepte formë mjedisit të vet gjeopolitik, edhe në prizmin mbrojtës. Duke ju besuar zyrtarëve dhe tregtarëve të Hixhazit për menaxhimin e pelegrinazhit dhe çështjeve financiare relative, sauditët i zbutën disa imponime wahabite më intransigjente, garantuan sigurinë e rrugëve të përdorura për haxhin dhe përcaktuan tarifa për t’u paguar nga pelegrinët. Pavarësisht mangësive ekonomike dhe njerëzore për të siguruar në vazhdimin e haxhit dhe në mirëmbajtjen e qyteteve të shenjta, sauditët arritën që ta shmangin debatin e zjarrtë ndërkombëtar lidhur me Hixhazin dhe rezistencën e banorëve të këtij të fundit. Zbulimi i naftës më 1938 gradualisht e rriti peshën e Riadit në brendësi të botës islamike, duke e qetësuar, megjithëse pa e zhdukur, armiqësinë ndaj sauditëve. Edhe sot, çdo sfidë ndaj sovranitetit mbi dy qytetet e shenjta prek një nerv delikat për mbretërinë dhe shkakton reagime shumë të ashpra. Për të nënvizuar centralitetin e kontrollit të Mekës e Medinës në perceptimin e vetes dhe të legjitimitetit të vet ndër myslimanë nga ana e saudëve, më 1986 i ndjeri Mbret Fahd mori titullin zyrtar të Gardianit të Dy Xhamive të Shenjta (Hadim al-Haramayn al-Sarifayn), i mbajtur më pas nga pasuesit e tij.
Pranimi i kontrollit saudit mbi dy qytetet e shenjta, i përhapur – në mos mbizotërues – midis sunitëve të të gjithë botës, nuk mund të shpjegohet vetëm me petrodollarët. Dekadat e kaluara kanë parë një spostim të fuqishëm të qendrës së gravitetit teologjik dhe ideologjik në brendësi të islamit sunit. Vizioni intransigjent dhe puritan i wahabitëve, përfshi mosnjohjen e ndërmjetësve shpirtërorë dhe bindjen se të gjithë individët janë të baraslarguar nga Zoti, nuk duket pastaj edhe kaq ekstreme dhe sektare në sytë e shumë myslimanëve në shoqëritë e të cilëve modernizimi ka flakur tej kreditin e atribuar misticizmit dhe supersticionit. Në dritën e një kundërshtimi të vogël nga ana e bashkëfetarëve, sauditët paraqiten me sukses në rritje si paradigmë e ortodoksisë sunite. Haxhi dhe umra-ja u japin atyre një mundësi unike që ta përhapin këtë imazh të vetes. Një element i tranzicionit ka qenë gatishmëria me të cilën sauditët, duke filluar nga vitet ’20 të nëntëqindës, ka shkrirë identitetin e tyre në lëvizjen më të gjerë salafite – të cilës wahabizmi i përfaqëson një nën kategori – dhe në vizionin e idealizuar të një shoqërie të mëparshme islamike, e karakterizuar nga ky korrent. Një lëvizje e tillë u ka mundësuar atyre që të fitojnë mbështetës jashtë Gadishullit Arabik dhe të hyjnë kështu e të bëhen pjesë e një tendence më të madhe revizioniste me ndjekës të përhapur nëpër botë. Megjithatë, ky aderim ka shtyrë edhe myslimanët e tjerë dhe Perëndimin që ta akuzojë wahabizmin të mbështesë degëzimet e dhunshme të salafizmit, si Al Qaeda apo Shtetit Islamik. Të dy këto grupe kanë vënë në shënjestër vetë sauditët, duke i dënuar pse janë aleatë me qafirët perëndimorë dhe se kanë dështuar në zbatimin e ligjit islamik. Veç kësaj, duke theksuar se ka rivendosur kalifatin, Shteti Islamik synon për pasojë në marrjen e dy qyteteve të shenjta sauditëve, për sa kjo për momentin mund të duket e largët. Aktorët joshtetërorë kanë sfiduar kështu të drejtën e Riadit për kontrollin e Mekës dhe Medinës, siç edhe ka bërë nganjëherë edhe qeveria e Teheranit. Tentativat e këtij të fundit e kanë origjinën në antipatinë shiite ndaj wahabizmit, nga rivaliteti gjeopolitik midis Mbretërisë e Republikës Islamike dhe nga perceptimi iranian se sauditët nuk e organizojnë haxhin në mënyrën e duhur dhe nuk u ofrojnë mbrojtjet e duhura pelegrinëve shiitë. Siç do ta shikojmë, Teherani shpesh është nxitur t’i shfrytëzojë incidentet dhe t’i bëjë të shkojnë në favorin e tij. Menaxhimi i haxhit, një faktor kyç në modernizimin e shtetit saudit, është gjithmonë i ngjashëm me një fushatë komplekse. Çdo vit qeveria e Riadit mobilizohet në pritje të pelegrinazhit me një përgatitje që zgjat muaj dhe përfshin në mënyrë të veçantë autoritetet e sigurisë publike. Detyra e parë e mbretërisë është ajo që të garantojë paprekshmërinë e pelegrinëve, detyrë të cilën përgjithësisht e ka kryer falë investimeve të konsiderueshme në infrastruktura, shërbime dhe logjistikë. Kjo ka marrë mirënjohjen e miliona besimtarëve dhe ka stimuluar kërkesën, duke e shtrënguar Riadin që të miratojë më 1988 një sistem kuotash për vend proporcional me popullsinë e tij. Si pasojë e kësaj, u favorizuan pelegrinë të ardhur nga vende joarabe – por me përmasa të mëdha – dhe ndryshoi edhe kulturën e haxhit. Kohët e fundit, Arabia Saudite ka miratuar një Plan Transformimi Kombëtar që synon të rrisë numrin e pelegrinëve me 1 milion tjetër brenda 2020. Falë të ardhurave petrolifere, duke filluar nga viti 1955 regjimi saudit ka realizuar 4 zgjerime të konsiderueshme të Xhamisë së Madhe të Mekës, ka ndërtuar një rrjet kompleks rrugësh e tunelesh për të grumbulluar pelegrinët, si edhe ka zhvilluar sistemin e transporteve (përfshi realizimin e një rrjeti metroje) dhe sektorët e hotelerisë e spitalore të nevojshme për miliona pelegrinë. Sot mijëra telekamera survejimi, byzylykë elektronikë dhe teknologji të tjera kontribuojnë për të forcuar masat e sigurisë e të kontrollit me objektivin e shmangies së përsëritjes të tragjedive. Disa prej të cilave kanë qenë edhe objekt politizimi të panevojshëm. Në korrik të 1990 një defekt në impiantin e ventilimit në një tunel shkaktoi vdekjen e 1426 pelegrinëve, ndërsa më 1997 djegia e një kapanoni shkaktoi 343 viktima. Në shtator të 2015 rënia e një vinçi brenda Xhamisë së Madhe shkaktoi vdekjen e 109 njerëzve – midis të cilëve 11 iranianë – dhe plagosjen e 200 të tjerëve, midis të cilëve 32 qytetarë të Republikës Islamike. Po atë muaj pasoi një ngecje gjatë ritualeve të haxhit: sipas Riadit, vdekjet qenë 770, kurse vende të tjera akredituan një bilanc shumë më të rëndë.
Duke këmbëngulur lidhur me natyrën apolitike të pelegrinazhit dhe duke i monitoruar nga afër pjesëmarrësit, sauditët kanë tentuar të minimizojnë rreziqet e konfrontimit politik që kanë si objektiv grupe pelegrinësh. Pavarësisht kësaj, objekt politizimi kanë qenë sidomos besimtarët iranianë. Për vite të tëra shiitët janë konsideruar të diskriminuar gjatë haxhit, në ritualet e të cilit është e zakonshme që të shtohet vizita në vendet e shenjta të imamëve shiitë në Medinë. Kjo ndjesi getizimi, e futur në një narrativë më të gjerë të viktimizmit shiit, është ashpërsuar nga antagonizmi i rrënjosur midis wahabizmit dhe ndjekësve të Aliut. Revolucioni iranian i 1979 nuk ka bërë gjë tjetër veçse i ka hedhur kripë plagës. Pas vitesh me probleme gjatë haxhit, në vitin 1987 pelegrinët iranianë inskenuan një protestë që çoi në përplasjen e drejtpërdrejtë me forcat e sigurisë saudite dhe në vdekjen e 402 njerëzve, midis të cilëve 275 qytetarë të Republikës Islamike, sidomos gra. Megjithëse qysh atëherë demonstrimet gjatë haxhit janë ndaluar, tensionet midis Riadit dhe Teheranit nuk kanë ardhur duke u zbutur. Regjimi iranian e ka shfrytëzuar incidentin e 2015 për të organizuar manifestime kundër sauditëve pikërisht në Teheran, ku është himnizuar rënia e saudëve dhe është arritur që të vendoset nën rrethim ambasada e tyre. Mbretëria vendosi që t’i prishë marrëdhëniet diplomatike dhe asnjë përfaqësi iraniane nuk ka marrë pjesë në pelegrinazhin vjetor të 2016. Vendet e shenjta kanë qenë objektiv sporadik aksionesh terroriste. Megjithëse shiitët iranianë dhe të Gjirit kanë organizuar nganjëherë atentate, kërcënimi më i madh nuk ka ardhur nga jashtë, por nga falanga ekstremiste saudite. Episodi më i njohur ka të bëjë me pushtimin e Xhamisë së Madhe nga ana e Guhayman al-‘Utaybi, Muhammad ‘Abd Allah al-Qaotani – të përshëndetur si Mahdi nga rebelët – dhe ndjekësit e tyre, në nëntorin e 1979. Këta ekstremistë wahabitë kombinonin elementë të ndryshëm doktrinarë, përfshi milenarizmin, në një tërësi eksplozive që kërcënonte të destabilizonte regjimin pikërisht teksa ky i fundit ishte i zënë me efektet e revolucionit të Khomeini dhe me impaktin e tij mbi sauditët shiitë. Autoritetet e Riadit harxhuan javë për t’i dhënë fund pushtimit, gjë që e dëmtoi shumë prestigjin saudit në nivel kombëtar dhe jashtë vendit. Qysh atëherë, sulmet e rralla të markës Al Qaeda dhe të Shtetit Islamik në qytetet e shenjta janë realizuar kryesisht – pavarësisht se jo ekskluzivisht – nga sauditë. Atje ku një valë sulmesh terroriste xhihadiste apo shiite do të godiste vendet e shenjta, Riadi do të synonte që të siguronte mbështetjen e aleatëve sunitë dhe të paraqitej si mbrojtës i islamit nga grupe që synonin t’i minonin themelet. Kështu sauditët kanë reaguar ndaj një sulmi raketor të lëshuar nga Jemeni në tetorin e 2016 nga houthitë, duke pohuar se objektivi i këtij lëshimi ishte Meka – ndërsa ishte e besueshme që të synonte aeroportin e Xhedahut. Në përgjigje të kundërshtive të lidhura me haxhin, sauditët i besojnë mbështetjes së institucioneve islamike ndërkombëtare të themeluara 50 vite më parë nga Mbreti Faisal. Ishte vendosur objektivi parësor i krijimit të një përgjigjeje ndaj kërcënimit që përbënte për mbretërinë dhe për regjime të tjera të Gjirit nga mesazhi shekullar dhe nacionalist të nasserizmit. Duke u propozuar si lider i botës myslimane, Faisali themeloi më 1962 si instrument të propagandës dhe aktivizmit wahabit Lidhjen Botërore Myslimane, e pasuar më 1969 nga Organizata e Konferencës Islamike (OKI) – tani Organizata e Bashkëpunimit Islamik – me bazë në Xhedah dhe e menduar si forum i qeverive të vendeve myslimane. Nga OKI-ja ka dalë pastaj Banka Islamike e Zhvillimit, edhe ajo me seli në Xhedah. Secili prej këtyre organizmave ka qenë instrument efikasiteti të madh për projektimin e influencës saudito–wahabite dhe konsolidimin e mbretërisë si fuqi islamike. Këtij rrjeti entesh i shtohen edhe Universiteti Islamik i Medinës, i hapur më 1961, studentët e të cilit vijnë nga jashtë në masën 80% dhe shoqatat bamirëse me seli në qytetet e shenjta.
Përqendrimi i institucioneve islamike me rëndësi ndërkombëtare në Hixhaz evidenton rolin qendror që mbahet në islam nga Meka dhe Medina, kontrolli i të cilëve i ka dhënë Riadit një autoritet të paarritshëm fetar në mungesë të një hierarkie transkombëtare sunite. Sauditët e përdorin këtë pozicion të privilegjuar për qëllime gjeopolitike dhe po për të njëjtat besojnë mbi ente të tilla si Këshilli i Bashkëpunimit të Gjirit dhe raporti i gjatë që i lidh me Uashingtonin për arsye sigurie dhe mbrojtjeje. Për shembull, më 2016 në Riad është vendosur selia qendrore e një aleance ushtarake islamike e përbërë nga 34 shtete dhe e kushtuar luftës kundër terrorizmit, edhe në frontin sirian. Natyrisht, Teherani ka atribuar në dhënien e një karakteri antiiranian koalicionit, pavarësisht hedhjeve poshtë të sauditëve. Për të qëndruar në marrëdhëniet bilaterale, mbretëria wahabite ruan marrëdhënie tradicionalisht të ngushta me Pakistanin, i vetmi shtet modern i krijuar apostafat për myslimanët, pjesërisht të shpjegueshme me afërsinë fetare. Rëndësia e dimensionit fetar në raportet me qeveritë e huaja – edhe kur në themel qëndrojnë çështje ekonomike dhe/ose të lidhura me naftën – dhe me qeveritë e tyre ka dalë edhe gjatë vizitave të kryera nga Mbreti Salman midis shkurtit dhe marsit të këtij viti në vendet myslimane të Azisë Lindore. As vendet jomyslimane nuk mund ta lënë pasdore këtë prirje të veçantë me referim ndaj qytetarëve të tyre të fesë islamike. Për saudët, kontrolli shekullar mbi qytetet e shenjta përbën një justifikim historik dhe fetar. Në të kundërt, disa banorë të Hixhazit mendojnë se kanë humbur një pjesë të madhe të identitetit dhe traditave kulturore të tyre për shkak të zhvillimit të Mekës, i kryer duke shkatërruar deri në 95% të monumenteve dhe të arkitekturave historike. Një kritik i jashtëm për të dy rreshtimet e ka përshkruar Mekën si të karakterizuar nga konsumizmi dhe nga obsesioni për pasuri e status social: “Meka është një qytet ku ritet diktojnë ligjin, por nuk ekziston etikë”, duke pyetur pastaj nëse ky vend i shenjtë mund “të bëhet vërtet një qytet ndërkombëtar, zemra që i përket trupit të të gjithë besimtarëve”. Një fat i ngjashëm duket i pamundur për dy qytetet e shenjta. Riadi është i vendosur që ta ruajë fort sovranitetin e vet mbi Mekën dhe Medinën në favor të objektivave të veta ndërkombëtare, të kauzës wahabite dhe do të thoshin sauditët, të interesit të përgjithshëm të islamit.
(Michael Crawford është studiues dhe këshilltar i pavarur për Lindjen e Mesme. Ka shërbyer për qeverinë britanike në Londër dhe përtej detit, përfshi Arabinë Saudite, Jemenin, Egjiptin dhe Pakistanin, nga 1981 deri më 2009. Është autor i librit “Ibn ‘Abd al-Wahhab”)
Përgatiti:
ARMIN TIRANA
